Psychoanaliza jest jedną z teorii dotyczących funkcjonowania umysłu człowieka, tłumaczącą przyczyny różnych ludzkich działań, wyborów oraz lęków. Została stworzona na przełomie XIX i XX wieku przez Zygmunta Freuda, wiedeńskiego lekarza. W swoim podstawowym znaczeniu psychoanaliza bada wewnętrzne konflikty oraz motywacje, które są udziałem człowieka w jego codziennej egzystencji.
Kluczowym elementem w teorii psychoanalizy jest założenie, że istnieje część ludzkiego umysłu zwana nieświadomością. Znajdują się w niej ukryte treści psychiczne, np. wyparte wspomnienia, których nie można sobie uświadomić w tradycyjny sposób. Do tego, żeby je poznać i się do nich odnieść, konieczna jest pomoc terapeuty.
Nie oznacza to jednak, że nieuświadomione treści psychiczne nie mają żadnego wpływu na nasze życie. Psychoanaliza twierdzi, że mają, i to o wiele większy, niż jesteśmy w stanie przyznać. To właśnie one kształtują naszą osobowość, decydują o podejmowanych wyborach czy kształcie osobistych lęków. Ich przejawami są m.in. nerwice, marzenia senne, fobie czy omyłkowe i nieświadome działania.
Pisząc o psychoanalizie należy również pamiętać o istnieniu trzech dziedzin życia psychicznego. Są to: Id, składająca się z naturalnych popędów oraz instynktów; Ego, czyli jaźń, w której odzwierciedla się świadomie postrzegana rzeczywistość; a także Superego, czyli struktura obejmująca normy moralne oraz ideały, do których dążymy. Część umysłu zwana Id kieruje się głównie zasadą natychmiastowego zaspokojenia swoich potrzeb, czemu przeciwstawia się Superego. Ego jest w tym przypadku czynnikiem kompromisowym, próbującym pogodzić zasady moralne z biologicznymi instynktami.
Psychoanaliza zakłada, że przyczyną emocjonalnych lub umysłowych zaburzeń jest konflikt pomiędzy świadomą a nieświadomą częścią naszego umysłu. Ponadto bardzo silny wpływ na rozwój człowieka mają nieuświadomione wspomnienia z najwcześniejszego dzieciństwa, których zazwyczaj nie pamiętamy. Z tego względu uznawana jest za psychologię głębi, różniącą się od klasycznej psychologii założeniem istnienia nieświadomej części psychiki.
Obecnie psychoanaliza uznawana jest za jeden z kierunków we współczesnej psychologii.
